Kori o Komal -- Rabindranath Tagore poems - রবীন্দ্রনাথ ঠাকুরের কবিতা - কড়ি ও কোমল

                     প্রাণ 

মরিতে চাহিনা আমি সুন্দর ভুবনে 
মানবের মাঝে আমি বাঁচিবারে চাই । 
 এই সূর্যকরে এই পুষ্পিত কাননে
জীবন্ত হৃদয় মাঝে যদি স্থান পাই !
ধরায় প্রাণের খেলা চির তরঙ্গিত ,
বিরহ মিলন কত হাসি-অশ্রুময় —
মানবের সুখ দুঃখে গাঁথিয়া সংগীত
যদি গো রচিতে পারি , অমর -আলয় !
তা যদি না পারি তবে বাঁচি যত কাল
তোমাদের মাঝখানে লভি যেন ঠাঁই ,
তোমরা তুলিবে বলে সকাল বিকাল
নব নব সংগীতের কুসুম ফুটাই ।
হাসিমুখে নিয়ো ফুল, তার পরে হায়
ফেলে দিয়ো ফুল, যদি সে ফুল শুকায় । ।

Stories of Laksminath Bezbaruah - নিস্তাৰিণী দেৱী বা ফতেমা বিবি - Nistarini devi ba fatema bibi

নিস্তাৰিণী দেৱী বা ফতেমা বিবি 

              দেওবাৰ, দুপুৰীয়া । পৰক আপোনাৰ কৰি , অৰ্থাৎ পানীৰ মাছ , পথাৰৰ ভাত , বাৰীৰ শাক পাচলি, বজাৰৰ লোণ তেলক অন্তৰংগ বন্ধু কৰি লৈ, অৰ্থাৎ পোনাই ক'বলৈ গ'লে ওপৰত কোৱা বস্তুবোৰ দকচি এপেটকৈ খাই উঠি 'ইজিচেয়াৰ'  বা 'আৰামচকী' এখনৰ উপৰত পূৰ্ণ বিশ্বাস স্থাপন কৰি সম্পূৰ্ণৰূপে ভৰ দি , নিজৰ হাত-ভৰি মূৰেৰে সপৰিবাৰে শৰীৰটো তাত থাপি, বনৰীয়া উতনুৱা ছটা বাৰৰ লগৰীয়া-ঘৰচীয়া জাতি দেওবাৰটোক নথৈ শলাগি, আদখিনি মেলা আদখিনি জোপোৱা চকুৰে দেহাৰূপী বৰঘৰটো আন্ধাৰ-পোহৰ কৰি থাকি , নলিচা লগোৱা গুৰগুৰিটোৰ সৈতে টোৰোক টোৰোক ভাষাত অ তীত কালৰ পাহৰা কথা সুঁৱৰি সুঁৱৰি পাতি আছোঁ । এনেতে মোৰ পকী ঘৰৰ চালৰ ওপৰত গিৰিংকৰে কিব এটা শব্দ শুনিলোঁ । মোৰ বৈ থকা সুখনৈৰ সোঁতটোৱে ততালিকে ওভতনি পাক ল'লে আৰু মই উঠি গৈ দেখিলোঁ যে পকীঘৰৰ চালৰ ওপৰত কাম কৰা ৰাজমিস্ত্ৰীবোৰৰ ইটা যোগোৱা কুলিয়নী তাই মূৰত লৈ যোৱা এপাচি ইটাৰে সৈতে চালৰ ওপৰত হঠাতে পিছলি পৰি মূঁছকঁছ গৈছে । লৰালৰিকৈ পানী আনি তাইৰ মূৰত দিবলৈ দিহা নকৰি মিস্ত্ৰী কেইটাই অবাক হৈ ভোজখোৱা শিয়ালৰ দৰে চাই আছে । 'হেৰ বাঘে খোৱা গৰুহঁত' । লৰালৰিকৈ পানি অনাই মানুহজনীৰ মূৰত থপিয়াই দিয়ালো । অলপমান বেলিৰ পিছত তাইৰ ধাতু আহিল । তাৰ পিছত দাংদোলকৈ তাইক ধৰাই লাহে লাহে তললৈ নমালোঁ । এপাচি ইটাৰে সৈতে পৰি তাই বৰ টান পোৱা বাবে তাইৰ তেনে হৈছিল । মানুহজনী গা-ভাৰী আছিল । তাই তেনেকুৱা অৱস্থাত কিয় ইমান গধুৰ কাম কৰিবলৈ আহিছে বুলি সোধাত তাই ক'বলৈ ধৰিলে ।
                'হুজুৰ ! মোৰ দুখৰ কথা ক'ম , ক'লে ওৰ নপৰে । কপালৰ লিখন কোনেও খণ্ডাব নোৱাৰে । আল্লাৰ মৰ্জি । আল্লাই মোক সৰুতে আই-বোপাই, ককাই -ভাই , বন্ধু-বান্ধৱ , ঘৰ -বাৰী সকলোৰে পৰা বঞ্চিত কৰিলে । বঞ্চিত কৰিলে মানে কিজানি হুজুৰে ভাবিছে , তেওঁলোক মৰি-হাজি ঢুকাল । সি নহয় । মইহে তেওঁলোকৰ মনত মৰি - হাজি ঢুকালোঁ । কেনেকৈ তেনে হ'ল, মই কওঁ শুনক ।' ¬
               'আমাৰ ঘৰ বৰ্ধমান জিলাৰ বামুণগাওঁত । আই বোপাই, ককাই-ভাই ধন-ধান্যেৰে আমাৰ ঘৰ জয়জয়-ময়ময় আছিল । গাওঁৰ ভিতৰত মোৰ বোপাই সকলো বিষয়তে বৰমূৰীয়া আছিল । কিন্তু তেওঁৰ স্বভাৱটো অতি উগ্ৰ আছিল দেখি গাওঁৰ ভিতৰৰ সৰহখিনি মানুহে তেওঁক ভাল নাপাইছিল । আমাৰ ঘৰ মানুহ ধন-বিতেৰে চহকী দেখি আমাৰ দুখীয়া বঙহ - পৰিয়ালবিলাকেও আমাৰ শ্ৰী সহিব নোৱাৰি সদায় আমাক খিয়াল কৰিছিল । পিতাদেৱে কাৰো ওচৰত সৈমান হৈ নচলি কাকো গ্ৰাহ্য নকৰি লোকৰ মনৰ সেই ভাবটো আৰু দ কৰি দিছিল ।'

             'আমাৰ গাওঁৰ ওচৰত ঘৰচেৰেক মুছলমান মানুহ আছিল । আমাৰ পথাৰৰ খেতি-বাতি আদি কামত আৰু ৰূপৱান বাঢ়িলে ধাৰে নিয়া আদি বিষয়ত সততে সিঁহতে আমাৰ ঘৰৰ মানুহক উপাসা - ভৰষা কৰি চলিছিল । মোৰ এতিয়াও ভলকৈ মনত পৰে ; মই তেতিয়া সাত বছৰীয়া ছোৱালী । এদিন মই আমাৰ ওচৰ-চুবুৰীয়া সমনীয়া ছোৱালী জনীচেৰেক সৈতে কাকো নোকোৱাকৈ মনে মনে মুছলমান এঘৰত ঈদ চাব গৈছিলোঁ । আমাক দেখি সেই ঘৰৰ তিৰোতাবিলাকে সন্তোষ পাই আস্তব্যাস্ত কৰি বহুৱালে আৰু 'চিমাইৰ পায়স' খাবলৈ দিলে । ছোৱালী মানুহ আমি আগ-গুৰি ভাল-বেয়া একো নুগুণি পেট ভৰাই পায়স খাই বৰ ৰঙেৰে ঈদ চাই গধূলি ঘৰলৈ উভতি আহিলোঁ । পিতাদেৱৰ অনেক শত্ৰু । তাৰে ভিতৰে কোনোবাই সেই কথা গম পাই , লৰলৰিকৈ আহি গাৱত ৰাষ্ট্ৰ কৰি দিলে যে অমুকৰ জীয়েক নিস্তাৰিনীয়ে মুছলমানৰ ঘৰত পায়স খাই আহিছে । লগৰীয়া আনকেইজনী ছোৱালীৰ নামকে নোলাল, অকল নিস্তাৰিণীৰহে নামটো ওলাল । এই বাতৰি পিতাদেৱৰ কাণত পৰিলত তেওঁৰ মুৰত আকাশী স্বৰ্গ ভগি পৰিল । লোকৰ দোষ বিচাৰি ফুৰা তেওঁৰ, লোকৰ ওপৰত কথাই কথাই বৰমতআ ওলোৱা তেওঁৰ গৰ্বটো গোটেই গাওঁৰ মানুহে ধৰি খৰ্ব কৰি পেলালে । তেওঁৰ জাত গ'ল বুলি তেওঁক এঘৰীয়া কৰিবলৈ সকলোৱে ভয় দেখুৱালে । লাজ-অপমান আৰু খঙত তেওঁ মৰ্মান্তিক হই সোণৰ সোলেং যেন সাত বছৰ বয়সীয়া জীয়েকক য'তে মৰে ত'তে মৰকগৈ বুলি ঘৰৰ পৰা উলিয়াই দিলে । তাই কান্দি কাটি বিবুধি হ'ল । পিতাদেৱৰ মুৰ্তি দেখি চুৰ্তি হেৰাই কি কৰিম ক'লৈ যাম ভাবি বিবুধি হ'লোঁ । মই আশ্ৰয় বিচাৰি চিনাকি মানুহ যাৰে ঘৰলৈ গ'লোঁ , সিয়েই মোক ছেই ছেই কৰি খেদাই দিলে । অন্তত মই বিবুধি হৈ লাহে লাহে সেই মুছলমানৰ ঘৰলৈ গৈ ওলালোগৈ ।  সিঁহতে মোৰ সকলো কথা শুনি মোক আতৌ পুতৌ কৰি সিঁহতৰ ঘৰতে ৰাখিলে । ময়ো কি কৰিম একোকে ভবি নাপাই তাতে থকিলোঁ । নেদেখা জনৰ ইচ্ছাত অমুকা বামুণৰ জীয়েক নিৰাশ্ৰয়া নিস্তাৰিণী নৰু মিঞা মুছলমানৰ ঘৰত আশ্ৰয় পাই মুছলমান হ'ল ।

              লাহে লাহে মই নৰু মিঞাৰ জীয়েকৰ পদ পালোঁ । বিপদৰ কালত নৰু মিঞা - মিঞানীয়ে মোক সাৱটি ধৰিলে । মোৰো ছোৱালী মন সকলো দুখ -বেজাৰ পাহৰি নতুন অবস্থাৰে সৈতে মই মিলি গলোঁ । বোপাইৰ মনত পায়স ফেটীসাপে মোক খুটি মাৰিলে । আয়েও বোপাই আৰু লোকৰ ভয়ত মোৰ বিষয়ে সেইদৰেই কিছুমান দুৰ ভাবিবলৈ বাধ্য হ'ল । কিন্তু মাকৰ মন বৰ ডাঙৰ বস্তু হুজুৰ , ৰাইজৰ ভয়েও সদাই তাক ভৰিৰ তলত ৰাখিব নোৱাৰে । আয়ে লুকাই-চুৰকৈ জীয়েকলৈ টোপোলাটো বস্তুখন, বেহানিখন নপঠিওৱাকৈ আৰু জীৱেকৰ বাতৰি নোলোৱাকৈ থাকিব নোৱাৰিছিল, কাৰন পিতাদেৱে কৈছিল যে মোক তেওঁ দেখিলে ছোৱা ছোৱাকৈ কাটিব । কবলৈ পাহৰিছোঁ, মই নৰু মিঞাৰ ঘৰত থকাৰ এবছৰৰ পিছত মোক মুছলমান কৰি ফতেমা বিবি নাম দিয়া হ'ল । মোৰ পোন্ধৰ বছৰ বয়সত মিঞা-মিঞানীয়ে মোক এজন মুছলমান ডেকা ল'ৰাৰে বিয়া দিলে । তেওঁৰ ফালৰ পৰা মোৰ এটা ল'ৰা আৰু এজনী ছোৱালী হৈছিল ।তিনি চাৰি মাহ মান হৈছে , মাউৰত পৰি মোৰ গিৰিহ'ত আৰু ল'ৰা - ছোৱালী দুটি মৰিল । তেওঁ ডাকঘৰতে হৰকৰাৰ কাম কৰিছিল, আৰু একো ধন-বিত ৰাখি থৈ যাব নোৱাৰিলে । মই চাৰিমহীয়া গা-ভাৰি মানুহ । মোৰ খাবলৈ ভাত নাই , পিন্ধিবলৈ কাপোৰ নাই, কোনো সহায় নাই, উপায় নাই ।এই পৃথিৱীত দুখ ভুঞ্জিবলৈ মোক আল্লাই জীয়াই থৈছে । মোৰ শৰীৰ এনে অৱস্থাত মই কুলিৰ কাম কৰি পেটৰ ভাত-কাপোৰ মোকলাবলগীয়াত পৰিছোঁ ।আজি যেতিয়া এপাচি ইটাৰে সৈতে হুজুৰৰ ঘৰৰ চালৰ ওপৰত পৰিছিলোঁ । তেতিয়া ভবিছিলোঁ যে খোদাই দুখুনীৰ ওপৰত কৃপা কৰিলে । মোক মাৰি নিব। কিন্তু লেলেতীয়া জীৱৰ ইমান সোনকালে দুখৰ ওৰ কিয় পৰিব , সেই দেখি নমৰিলোঁ ।

             মোৰ বোপাই ঢুকাল ।। আই এতিয়াও আছে ।বোপাই ঢুকুৱাৰ পিছত তেওঁৰ ধন-সম্পত্তি সকলোবোৰ কেনিবা উৰি গ'ল আৰু আই বৰ দুখত পৰিল । মোৰ ককাইটোৱে খেতি-বাতি কৰি আইক নিজৰ ল'ৰা-তিৰোতাক অতি কষ্টেৰে কোনোমতে পোহে । এতিয়া মই অৱশ্যে আইক চাবলৈ মাজে যাওঁ । কিন্তু তেওঁক পাইটো  পইচাটো দি সহায় কৰিব নোৱাৰোঁ । কাৰণ তেনেহ'লে তেওঁৰ জাত যাব; তেওঁৰ হিন্দু বঙহ পৰিয়াল আৰু গাওঁৰ মানুহে তেওঁক এঘৰীয়া কৰিব ।মই দুই-চাৰি  অনাকৈ গোটাই মহে মাহে এটকা-দুটকাকৈ ৰূপ আইলৈ লুকাই পঠিয়াই দিওঁ, তাৰে তেওঁৰ লোণ-তেলৰ খৰচ চলে । এই পৃথিৱীত  মোতকৈ দুখিত প্ৰাণী, হুজুৰ কোনো নাই । কিন্তু হুজুৰ এটা কথা কওঁ, আমাৰ দেশখন জাতেই খালে । জাত কৈ ইটোৱে সিটোক ঘিণাই, হিন্দু-মুছলমান বুলি এটা ধৰ্মৰ মানুহে আনটোক ছেই ছেই কৰি মিছাতে আমাৰ দেশখন 'জহন্নামে' নিলে । আল্লাৰ আগত সকলো জাতৰ সকলো ধৰ্মৰ মানুহ সমান হুজুৰ । ইপুৰীত মই মোৰ আই-বোপাইক নেপালোঁ,, সিপুৰীত নিশ্চয় মাক খোদাই তেওঁলোকক দিব । দুখুনী ফতেমাই এইকেষাৰ কথা ক'লে - নিশ্চয় নিশ্চয় , হুজুৰ জানিব , ই ফলিয়াবই ফলিয়াব ।'



মাটিৰ স্বপ্ন - ৰাম গগৈৰ কবিতা - Maatir swapna - Poems of Ram Gogoi

সুৰ্যস্নাত এক মনোৰম প্ৰভাতত
বৰ্নাভ নিয়ৰৰ সেমেকা মাটিত
টিঙিৰিৰ জুইখেদা ৰণক্লান্ত এদল মানুহে
হঠাৎ বিচাৰি পালে জীৱনৰ স্বপ্ন মুঠি মুঠি !

বহাগৰ প্ৰথম বৰষুণ জাক যিদিনা অহিলে
অলেখ জন্মৰ বীজ সিঁচি দিলে মাটিৰ বুকুত,
সিদিনা উঠিল নাচি সিঁহতৰ উদ্ধত যৌৱন
মতলীয়া দুচকুত জিলিকী উঠিল
বিন্দু বিন্দু বিপুল বিস্ময় ।

এটি স্বপ্ন -- এখনি হৃদয় যেন নদীৰ বুকুৰ ,
যেন এটি কণমানি শিশুৰ হৃদয় ভৰি ভলপোৱা
জননীৰ সুগোল স্তনৰ; অসীম অনন্ত স্বপ্ন
স্পন্দিত হৃদয়ৰ গভীৰ গুহাত ঃ
যি স্বপ্ন কবিতা হ'ল প্ৰাণৰ ভাষাৰে ,
মুকলি পথাৰ হ'ল ; গাঁও হ'ল,
নীড় এটি শান্তিৰ নিবিড় আল্পনা;
সেই স্বপ্ন গীত হ'ল, সুৰ হ'ল জীৱন বীণাৰ
অনেক ধুমুহা আহি গুচি গ'ল,
বিক্ষুব্ধিত জীৱনৰ মহা সাগৰত
অনেক তৰংগ বৃত্ত উঠি উঠি মাৰ গ'ল
ছুই গ'ল সমাজৰ শৈল উপকূল;
জয় আৰু পৰাজয়, হাঁহি আৰু কান্দোনৰ
তুলিকাৰ বোল লাগি আকাশ ৰাঙলী হ'ল,
আকাশ ধূসৰ হ'ল । তথাপিতো
নতুনৰ পাছত নতুন । অলোকৰ পাছে পাছে
শাশ্বত আলোক বিচাৰি নিতে নৱ ইতিহাস
ৰচি গ'ল জীৱন পথৰ ঃ

               যি পথ আৰম্ভ হ'ল মাতৃৰ গৰ্ভ বেদনাৰে
               যি পথৰ অন্ত হ'ব মৃত্যুৰ ঘন এন্ধাৰেৰে ।

গতিৰ চঞ্চল ধ্বনি প্ৰাণময় অধীৰ আৱেগ ।
আজিও শুনিছোঁ মই হৃদয়ৰ ধমনিত
কলৰব নীৰব গানৰ । আজিও
অনেক স্বপ্নৰ ৰাতি কথা কয় মাটিৰ মৰমে ,
অলেখ স্বপ্নই কান্দে বুকু ভাঙি ভাঙি
যেতিয়া স্বপ্নৰ গীতৰ সুৰ
ভাগি হয় টুকুৰা টুকুৰ ,
যেতিয়া ৰণৰ শিঙা বাজি উঠে দুষ্ট ৰাৱণৰ ।
তথাপিতো মাটিকে সাৱটি লৈ বুকুৰ মাজত
এতিয়াও কথা কয় গান গায় বহুতো আশাই
অনেক স্বপ্নই লিখে প্ৰাণৰ কবিতা,
পোহৰৰ সভালৈ মাতি আনে নতুন শিশুক,
হয়তো পাহৰি যায় প্ৰাত্যহিক তুচ্চতাৰ
যত গ্লানি যত আত্মদাহ । মৃত্যুৰ নিৰ্মম সত্যক ।

এয়েতো জীৱনস্বপ্ন মাটিৰ বুকুত ।
এয়েতো সোণালী প্ৰেম যুগ যুগান্তৰ,
যেন এটি কণমানি শিশুৰ হৃদয় ভৰি ভালপোৱা
জননীৰ সুগোল স্তনৰ ।

হৃদয় শলিতা গছি, যেন মৌন মিনতি
ৰাখিছোঁ জ্বলাই মই;
যেতিয়া নুমাই যাব অসুন্দৰ জীৱনাতীতত
মাতিবা পুনৰ মোক, হে পৃথিৱী
পোহৰৰ সভালৈ
জীৱনৰ এটি দুটি গান গাবলৈ ।






Bhanusingho Thakurer podaboli - Rabindranath Tagore - ভানুসিংহ ঠাকুরের পদাবলী - রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর

          মরণ 

মরণ রে ,
           তুঁহুঁ  মম শ্যামসমান ।
  মেঘবরণ তুঝ , মেঘজটাজুট ,
  রক্ত কমলকর, রক্ত অধরপুট ,
  তাপবিমোচন করুণ কোর তব
          মৃত্যু - অমৃত করে দান ।
          তুঁহুঁ মম শ্যামসমান ।।

মরণ রে,
         শ্যাম তোহারই নাম ।
  চির বিসরল যব নিরদয় মাধব
         তুঁহুঁ ন ভইবি মোয় বাম ।
  আকুল রাধা-রিঝ অতি জরজর,
  ঝরই নয়ন-দউ অনুখন ঝরঝর,
  তুঁহুঁ মম মাধব , তুহু মম দোসর ,
         তুঁহুঁ মম তাপ ঘুচাও ।
         মরণ তু আও  রে আও ।।

Indian Vodka - tracing the origin of Russian alcoholic drink

Vodka as we know today is an alcoholic drink having its origin in todays Russia.A quick search of the etymology for Vodka gives the root Voda which in Slavic language means water and in its diminutive form Vod-ka meaning little water. So far so good. The drink being a watery object or prepared with little water or perhaps its consumption with little water may have created the today's vodka. In polish records Wodka referes to some medicinal drinks. A link with Latin Aqua Vitae meaning water of life is also proposed which in laymans observation is a distant link if any exists. In whatever way the search is made, a connection with water, be it slovak or Russian voda, polish woda i spretty clear.

However a more common and stronger link is found in a Sanskrit word. there are numeral synonym of water in Sanskrit and common ones are udaka, bari, neer, apa, jal etc. The phonetic similarity of Udaka(or Udakam) is so obvious with Vodka. Udaka means water and wodka or Vodka is so closely connected with water that a link between Sanskrit Udaka and Vodka cannot be denied.

Linguistic studies tell us that Slovac/Plolish/Russian languages fall under Balto-Slavic linguistic group which originated from Indo-Europian linguistic group, the same group from which the other languages of antiquity originated like Indo-iranian, Hellenic, Italic, Celtic and the likes.

Rahur prem - Chobi o Gaan by Rabindranath Tagore-রাহুর প্রেম - ছবি ও গান - রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর

                   রাহুর প্রেম 

শুনেছি আমারে ভালোই লাগে না , নাই বা লাগিল তোর ।
কঠিন বাঁধনে চরণ বেড়িয়া
চিরকাল তোরে রব আঁকড়িয়া
লোহার শিকল ডোর ।
তুই তো আমার বন্দি অভাগী , বাঁধিয়াছি কারাগারে ,
প্রাণের বাঁধন দিয়েছি প্রাণেতে, দেখি কে খুলিতে পারে ।
জগৎ-মাঝারে যেথায় বেড়াবি,
যেথায় বসিবি, যেথায় দাঁড়াবি ,
বসন্তে শীতে দিবসে নিশীথে
সাথে সাথে তোর থাকিবে বাজিতে
এ পাষাণপ্রাণ চিরশৃঙ্খল চরণে জড়ায়ে ধ'রে -
একবার তোরে দেখেছি যখন কেমনে এরাবি মোরে ?
চাও নাহি চাও , ডাকো নাই ডাকো ,
কাছেতে আমার থাকো নাই থাকো ,
যাবো সাথে সাথে, রব পায় পায় , রব গায় গায় মিশি –
এ বিষাদ ঘোর, এ আঁধার মুখ, এ অশ্রুজল, এই ভাঙা বুক ,
ভাঙা বাদ্যের মতন বাজিবে সাথে সাথে দিবানিশি ।।

Reminiscing Indian History - A short trip to Jhansi fort

During a recent official tour to Jhansi I had opportunity to visit the renowned Jhansi fort. The fort is still standing tall at the centre of the Jhansi city, an embodiment of its glorious past. Only, two kilometre from Jhansi railway station, the fort is situated on a hillock now easily accessible through motorable road leading to the fort gate.

Gate now used for tourists to enter the fort


It was a cloudy day in November and weather was fantastic though a sunny day would have helped me with my photography. I was accompanied by my friend and colleague JRB. being Sunday it seemed there were a lot of visitors when we entered the fort at around 2:30. A forge weld canon is at display inside the fort gate used for entry of visitors. The canon known as Kadak Bijli Top (meaning canon in Hindi) is now in dismantled condition and only the barrel is seen.

 Kadak Bijli Top


We went up taking left and reached inside the walls. While entering the fort the stories of Jhansi ki Rani, I read in my childhood and her valour came to my mind. I have earlier visited a few forts in Rajasthan like Nahargarh, Amer and Jaigarh but this one had something in it that mesmerised me. I was spellbound by its majestic presence bearing the memory of valour of a queen and love of a mother who defended the fort and her subjects without kneeling before British oppressors.

Jhansi - a strategic fort on Bangari hilltop with strong fortification

The fort is huge and have altogether 22 bastions with high fortification walls of considerable width and sprawling across 15 acres. The inside of the fort has multiple levels and makes one wonder the tremendous engineering and efforts put into by then Maharajas for being battle ready. The place in the west end of fort with a square bastion is the place from where Laxmibai, the queen of Jhansi, jumped with her adopted son, on Horseback. The horses name was Badal and the son Damodar Rao (born Anand Rao) as per an information board made available by Government. The southern bastion from the place host a tricolour of India.

A view of south-western bastion and western wall from Jumping Point

It seemed that the bastion where an Indian flag is hoisted is the topmost part of the fort. All the floors of the Panchmahal can be seen from the ramparts on the southern side of the fort. Lush green gardens below the walls inside the fort is beautifully maintained by the Government and surely helps attracting more tourists to the fort.

Panchmahal 

There are several bastions on the eastern side of the fort and the view of the city from these bastions  like those on the western wall are so enjoyable. The parapet walls, merlons, crenels and viewing windows on the eastern and south-eastern side show the damages inflicted by British attack and remain as a silent souvenir of Indian defence to Colonial oppression.

City view through a decorated window

On the northern-western side, situated is the shiva temple. The temple though not huge is befitting the fort and architecture of the temple is also very beautiful. The Aamod uddan(pleasure garden) is also situated in the north-western side.

Shiva Temple inside Jhansi Fort

There is another temple on eastern side for lord Ganesha and another cannon called Bhabani Shankar near the temple which we missed because of crunch of time. However every minute of time spent in the fort reminded me of the glorious past of India and the heroics of Rani Laksmibai (born Manikarnika) during the Sepoy Mutiny.